شناسایی و معرفی خوشنویسان کتیبههای نستعلیق در بناهای دوره صفوی ایران | ||
فصلنامه نگره | ||
مقاله 3، دوره 14، شماره 49، فروردین 1398، صفحه 39-53 اصل مقاله (1.04 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22070/negareh.2019.957 | ||
نویسنده | ||
فرهاد خسروی بیژائم* | ||
گروه کتابت و نگارگری، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران. | ||
چکیده | ||
رواج کتیبههای نستعلیق در تزئینات معماری صفوی، یکی از نوآوریهای قابل توجه در این دوره به شمار میرود. این کتیبهها، علاوه بر جنبههای زیباییشناسانه، حاوی اطلاعات ارزشمندی مانند اسامی افراد تأثیرگذار در شکلگیری بناها و کتیبهها هستند. از این منظر میتوان کتیبهها را اسناد معتبری در شناسایی بخشی از تاریخ هنر ایران قلمداد کرد. یکی از وجوه قابل پژوهش در این زمینه، معرفی خوشنویسان این کتیبههاست که در تاریخ خوشنویسی کمتر بدان پرداخته شده یا اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است. پرسش کلی پژوهش بدین قرار است: کدام خوشنویسان صفوی در زمینه کتیبه نگاری نستعلیق فعال بوده اند و تعداد آثار به جای مانده از آنان چه مقدار است؟ در این راستا، پژوهش بنیادی پیش رو، بر پایه مطالعات کتابخانهای و میدانی در بیش از 150 بنای صفوی که حاوی حداقل 227 کتیبه نستعلیق بودند، انجام گرفته است. نتایج بهدست آمده نشان میدهد که 81 اثر حاوی رقم خوشنویس بوده و در این میان، 44 خوشنویس، در کتیبهها رقم خود را بر جای گذاشتهاند که میتوان آنها را در سه گروه دسته بندی نمود؛ گروه اول خوشنویسان مطرحی چون: میرعماد، علیرضا عباسی و محمدصالح اصفهانی هستند که شرح حال نسبتاً مفصلی از آنان در منابع موجود است. گروه دیگری از این خوشنویسان، هنرمندانی هستند که اطلاعات اندکی از احوال و آثار آنها به جای مانده است؛ مانند: ابوالفتوح گلستانه، درگاهقلی شریف و ولایت الله گلپایگانی. سومین گروه از خوشنویسان کتیبهها، کتیبهنگارانی هستند که متأسفانه تا کنون غیر از رقم انتهای کتیبهها، نشان دیگری از احوال و آثار آنان در تذکرهها یا مجموعهها یافت نشده است؛ مانند محمدخان، بمان علی، خلیل الله و ابوسعید امامی. بیشترین آثار موجود ـ به ترتیب فراوانی ـ متعلق به محمد صالح اصفهانی، محمدرضا امامی، علی نقی امامی و سلطان علی مشهدی است. | ||
کلیدواژهها | ||
کتیبهنگاری نستعلیق؛ تزئینات معماری صفوی؛ خوشنویسان صفوی؛ رقم خوشنویسان | ||
مراجع | ||
اصفهانی، حیدر علی بن محمد مهدی ملقب به ندیمالملک، 1391، رساله در تاریخ اصفهان، به کوشش مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، پیام بهارستان، سال 5، ش 17، صص 314-336. اصفهانی، محمد صالح بن ابوتراب، 1386، تذکره الخطاطین، به کوشش پژمان فیروز بخش، نامه بهارستان، ش 11 و 12، صص 13-34. اوکین، برنارد، 1386، معماری تیموری در خراسان، ترجمه علی آخشینی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. ایرانی، عبدالمحمد، بیتا، پیدایش خط و خطاطان، تهران: یساولی. آژند، یعقوب، 1383، خوشنویسی در قلمرو مکتب هرات: دوره پیشین، با تاکید بر قلم نستعلیق، کتاب ماه هنر، ش 69 و 70، صص 24-36. بخاری، درویش محمد بن دوست محمد، ۱۳۷۳، فوائد الخطوط، در کتاب: رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، به کوشش حمیدرضا قلیچ خانی، صص 305-398، تهران: روزنه. بیات، عزیز الله، 1387، کلیات تاریخ تطبیقی ایران، تهران: امیرکبیر. بیانی، مهدی، 1363، احوال و آثار خوشنویسان، چاپ دوم، تهران: علمی. پات، فریبا. خضری، سید احمد رضا. مظاهری، مهرانگیز، 1390، خوشنویسی در آغاز عصر صفوی؛ تحولات، کارکردها، حامیان و هنروران، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 44، ش1، صص 33 -48. جباری، صداقت، 1387، تکوین و تطور قلم نستعلیق در سده هشتم و نهم هجری قمری، هنرهای زیبا، ش 33، صص 77-84. جعفری، علی اکبر، 1355، سنگ نوشتههای میر معصوم بکری، هنر و مردم، ش 169 و 170، صص 17-26. حسینی، سید هاشم، 1380، درآمدی بر شناخت کتیبههای دوره صفوی در حرم امام رضا (ع)، فصلنامه مشکوه، ش 72 و 73، صص 136-145. خسروی بیژائم، فرهاد. یزدانی، ملیکا، 1390، معرفی کتیبه منحصر به فرد آب انبار مجموعه شیخ جام به خط نستعلیق علیرضا عباسی، همایش ملی هنر اسلامی، دانشگاه بیرجند. خسروی بیژائم، فرهاد، 1386، نستعلیق در کتیبههای مکتب اصفهان با تکیه بر آثار محمد صالح اصفهانی، مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 101-121، تهران: فرهنگستان هنر. دانش یزدی، فاطمه، 1387، کتیبههای اسلامی شهر یزد، یزد: سبحان نور ـ پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد. روحالامین، سید احسان، 1386، داستان کتیبه میرفندرسکی، مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 145-165، تهران: فرهنگستان هنر. ستوده، منوچهر، 1366، از آستارا تا استارباد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. سوچک، پریسیلا، 1386، خوشنویسی در اوایل دوره صفویه، گلستان هنر، ترجمه ولی الله کاوسی، ش 10، صص 24-39. عابدینپور، وحید. سمائی، معصومه، 1389، علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره تیموری، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، ش 8، صص 55-86. عالی افندی، مصطفی، 1369، مناقب هنروران، ترجمه توفیق سبحانی، تهران: سروش. فضائلی، حبیب الله، 1384، تعلیم خط، چاپ نهم، تهران: سروش. قاسمی اندرود، پرستو، 1387، سنگ نوشته یادمانی سفیر اکبر شاه گورکانی هند به سال 1012 ه.ق در گنبد سلطانیه، پیام باستان شناس، سال پنجم، ش 10، صص 130-134. قدسی، منوچهر، 1378، خوشنویسی در کتیبههای اصفهان، اصفهان: گلها. قلیچ خانی، حمیدرضا، 1373، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران: روزنه. قلیچ خانی، حمیدرضا، 1385، کهنترین سنگ نوشتههای نستعلیق، مجموعه مقالات تخصصی خط و کتابت، صص 143-152، تهران: پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. قلیچ خانی، حمیدرضا، 1386، درخشانترین خوشنویس دربار شاه عباس: علیرضا عباسی، مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 51-72، تهران: فرهنگستان هنر. قلیچ خانی، حمیدرضا، 1392، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران: فرهنگ معاصر. قلیچ خانی، حمیدرضا، 1392، زر افشان: فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب آرایی و نسخه پردازی در شعر فارسی، تهران: فرهنگ معاصر. قلیچ خانی، حمیدرضا، 1393، عبدالرشید دیلمی، تهران: پیکره. قمی، قاضی احمد، 1383، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ چهارم، تهران: منوچهری. کریم زاده تبریزی، محمد علی، 1380، احوال و آثار میر عماد الحسنی السیفی القزوینی، لندن. مایل، رضا، 1355، برخی از کتیبهها و سنگ نبشتههای هرات، کابل: بیهقی. مدرس طباطبایی، 1350، مدارس قدیم قم: مدارس قم در دوره صفویه 5، ماهنامه وحید، ش 94، صص 1015-1020. مدرس طباطبایی، 1350، مدارس قدیم قم: مدارس قم در دوره صفویه 6، ماهنامه وحید، ش 95، صص 1247-1252. مدرسی طباطبایی، 1357، آستانه شاهزاده حسین در قزوین، مجله بررسیهای تاریخی، سال 13، ش 78، صص 143-174. مدرسی طباطبایی، سید حسین، 1355، تربت پاکان، جلد 1، قم: چاپخانه مهر. هراتی، محمد مهدی، 1386، علیرضا عباسی و مصحف نفیس کتابخانه آستان قدس رضوی، مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 1-29، تهران: فرهنگستان هنر. هروی، میر علی، 1373، مداد الخطوط، در کتاب: رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، به کوشش حمیدرضا قلیچخانی، صص 1-14، تهران: روزنه. هفت قلمی دهلوی، مولانا محمد، 1377، تذکره خوشنویسان، تهران: روزنه. هنرفر، لطف الله، 1344، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: کتابخانه ثقفی. هنرفر، لطف الله، 1348، فهرست کتیبههای تاریخی در آثار باستانی اصفهان، ماهنامه معارف اسلامی، ش 10، صص 55-63. هیلن براند، رابرت، 1390، معماری صفوی، در کتاب: تاریخ ایران کمبریج جلد 6، قسمت سوم: دوره صفوی، ویراستار پیتر جکسون و لورنس لاکهارت، ترجمه تیمور قادری، صص 249-346، چاپ دوم، تهران: مهتاب. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,239 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,530 |