طرح محرابی کنگرهدار؛ شناسهای هویتی در شکل یابی هنر عصر زندیه | ||
فصلنامه نگره | ||
دوره 20، شماره 73، فروردین 1404، صفحه 89-109 اصل مقاله (5.29 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22070/negareh.2023.18209.3282 | ||
نویسنده | ||
سمانه کاکاوند* | ||
دانشیار گروه فرش، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر | ||
چکیده | ||
هر یک از پادشاهان در ادوار حکومتی خود کوشیدهاند فرهنگ تصویری را متأثر از مبانی فکری و عقیدتی خود شکل دهند. در برخی دورهها، تغییرات واضح و مستقیم اتفاق افتاده و در برخی دیگر، ضمنی و تدریجی بودهاند. عصر زندیه نیز دارای مشخصههای هنری خاصی است؛ یکی از این ویژگیها، نوع خاصی از طرح محرابی است. این طرح، برگرفته از طرح محراب و نقش بسته بر آثار هنری، بهعنوان شناسهای در تولیدات دستی بدون تاریخ عصر زندیه به شمار میرود. منظور از این طرح، محرابی با کنگرههای تزئینی است که در دورة زندیه بهعنوان قابی نوآورانه ظهور یافت. این طرح ترکیبی منحصربهفرد دارد و در بخش تاج، از دو قوس هلالی و تیزهدار الهام گرفته است. اگرچه طرحهای ملهم از طاق و طاقنما در هنر اسلامی بهوفور دیده میشود؛ اما نگرش پژوهش حاضر بر این نظر است که طرح «محرابی» موردنظر در این مقاله، ویژگیهای دیداری هنر زندیه را متمایز میکند. به بیانی دیگر، این گمان وجود دارد که طرح «محرابی» بهمثابه یکی از شناسههای دیداری- هویتی هنر زندیه به شمار میآید. هدف نوشتار پیشرو، نخست معرفی، طبقهبندی و مطالعۀ شکل «محرابی» در آثار هنری دورة زندیه بهمنظور تعریف یکی از عناصر بصری و نشانههای فرهنگ تصویری این دوره بوده و دوم، تبیین جایگاه این طرح بهمنزلۀ شناسه هویتی در شکل یابی هنر زندیه است. سؤالهای این پژوهش عبارتاند از: 1. کار ویژۀ «قاب زندیه» بهمانند شناسة هویتی در آثار نیمۀ دوم سدۀ دوازدهم و نیمۀ نخست سدۀ سیزدهم هجری چگونه قابل تبیین است؟ 2. بیان نشان هویتی «طرح زندیه» از ورای نوآوری در طرح محرابی به چه نحو، تأویل میشود؟ این پژوهش ازنظر ماهیت کیفی، ازنظر هدف و روش، توصیفی تحلیلی بوده و اطلاعات آن بهصورت نوشتاری از منابع کتابخانهای و تصویری از فضای مجازی و آرشیو شخصی که توسط نگارنده تصویربرداری شده، گردآوریشده است. نمونهگیری بهصورت هدفمند انجام شد و بدین ترتیب آثار دربردارندۀ طرح «محرابی» موضوع تحقیق را شکل دادند. تلاش شده است نمونههایی از هنرهای تصویری عصر زندیه مانند کاشیکاری ابنیه، سنگ قبور، قالی، نگارهها و آثار چوبی مطالعه و تحلیل شوند. نتیجه آنکه کاشیکاری بناها، سنگ قبور، تزیینات خانه، قالی و قطعهای پارچه مزین به طرح قاب زندیه بوده و این طرح، شناسهای دیداری و هویتی از عصر زندیه به شمار میرود. نشان موردمطالعه در این مقاله بهمنزلۀ برگی از شناسنامه در شکلگیری هنر زندیه ایفای نقش میکند. | ||
کلیدواژهها | ||
طرح محرابی؛ شناسۀ هویتی؛ شیراز؛ عصر زندیه؛ هنرهای تصویری | ||
مراجع | ||
افسر، کرامتاله. (1353). تاریخ بافت قدیمی شیراز، چاپ اول، تهران: انجمن آثار ملی.
اوری، پیتر، هامبلی، گاوین و ملویل، چارلز. (1389). تاریخ ایران کمبریج (جلد هفتم) قسمت اول: از نادرشاه تا زندیه، ترجمۀ تیمور قادری، چاپ دوم، تهران: مهتاب.
آقاسیان، شکوفا و همکاران. (1391). صنایعدستی استان قزوین، چاپ اول، تهران: سیمای دانش.
بورکهارت، تیتوس. (1362). هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمۀ مسعود رجبنیا، چاپ اول، تهران: سروش.
بهروزی، علینقی. (1354). بناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز، چاپ دوم، شیراز: ادارۀ کل فرهنگ و هنر استان فارس.
جهانبخش، هانا و شیخینارانی، هانیه. (1395). پژوهشی پیرامون گل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران (دوران زندیه و قاجاریه)، تاریخ نو، 7(16)، 162- 129.
حسینی شیرازی، محمد نصیر (فرصتالدوله). (1362). آثار عجم، به کوشش علی دهباشی، چاپ اول، تهران: فرهنگسرا.
حسینی فسایی، میرزا حسن. (1388). فارسنامۀ ناصری (جلد دوم)، تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسایی، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
داعیالاسلام؛ محمدعلی. (1364). فرهنگ نظام (جلد پنجم: حرف میم تا آخر حرف یا)، چاپ دوم، تهران: دانش.
دیولافوا، ژان. (1385). سفرنامۀ دیولافوا (ایران، کلده و شوش)، ترجمۀ علیمحمد فرهوشی، به کوشش بهرام فرهوشی، چاپ هفتم، تهران: دانشگاه تهران.
رجائی، غلامعلی. (1387). ایران و کریمخان زند، چاپ اول، تهران: نیکتاب.
رجبی، پرویز. (1389). کریمخان زند و زمان او، چاپ اول، تهران: آمه.
زمرشیدی، حسین. (1400). سیر تحول کاشیکاری در آثار معماری دوره صفویه تا امروز، مطالعات معماری ایران،1(2). 78-65.
سامی، علی. (1337). شیراز شهر سعدی و حافظ، شهر گلوبلبل، چاپ اول، شیراز: چاپ موسوی.
شیخی، علیرضا و دهقان منشادی، مینا. (1401). آرایههای تزئینی معماری خانههای «محتشم» و «صالحی» شیراز؛ یادگارهایی از دوران زند و قاجار، پیکره، 11(30)، 28-1.
صباحی بیدگلی، حاجی سلیمان. (1394). دیوان حاجی سلیمان صباحی بیدگلی، به تصحیح: عبدالله مسعودی آرانی، چاپ دوم، تهران: اسوه.
عقابی، محمدمهدی. (1376). دائرهالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی؛ بناهای آرامگاهی، چاپ اول، تهران: حوزۀ هنری.
غفاری کاشانی، ابوالحسن. (1369). گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، چاپ اول، تهران: زرین.
فرانکلین، ویلیام. (1358). مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سالهای 1787-1786 میلادی، ترجمۀ: محسن جاویدان، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.
فریه، رونالد. (1374). هنرهای ایران، ترجمۀ پرویز مرزبان، چاپ اول، تهران: فرزان روز.
گلستانه، ابوالحسنبن محمدامین. (1396). مجمل التواریخ، به سعی و اهتمام: محمدتقی مدرس رضوی، چاپ ششم، تهران: دانشگاه تهران.
میرشمسی، فرشته، میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق و زارع خلیلی، فتحالله. (1396). تنوع نقوش گیاهی در نقاشی دیواری عصر زندیه در شیراز، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 22(1): 52-43.
نراقی، حسن. (1345). تاریخ اجتماعی کاشان، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
نصر، طاهره. (1387). جستاری در شهرسازی و معماری زندیه، چاپ اول، شیراز: نوید شیراز.
نوری شادمهانی، رضا. (1400). محراببری در نگارههای تیموری، مطالعات معماری ایران، 8(15)، 133-142.
نیبور، کارستن. (1390). سفرنامۀ کارستن نیبور، ترجمۀ پرویز رجبی، چاپ اول، تهران: انتشارات ایرانشناسی. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 376 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 58 |