نظام جاگذاری پیکره زن در نگارگری ایرانی (کتاب‌آرایی‌ها و تک‌برگی‌ها) | ||
| فصلنامه نگره | ||
| دوره 20، شماره 73، فروردین 1404، صفحه 129-147 اصل مقاله (2.41 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22070/negareh.2023.16948.3125 | ||
| نویسندگان | ||
| فاطمه شه کلاهی* 1؛ رضا افهمی2 | ||
| 1استادیار گروه هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. | ||
| 2دانشیار گروه پژوهش و تاریخ هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| یکی از مباحث مطرح در ساختار نگارگری ایرانی نظام جاگذاری پیکره انسان در اثر است که به چگونگی چینش و موقعیت قرارگیری این عنصر تجسمی در ترکیب می‌پردازد. در این میان، پیکره زن به‌عنوان یکی از دو جنسِ انسانی و نحوه جانمایی آن در کتاب‌آرایی‌ها و تک‌برگی‌ها قابل‌ملاحظه است. هدف از این پژوهش بررسی شیوة جاگذاری پیکره زن در ساختار تجسمی نگاره‌هاست. سؤالات هم عبارت‌اند از: 1. چه تغییراتی در موقعیت مکانی پیکره زن در کتاب‌آرایی‌ها و تک‌برگی‌ها رخ‌داده است؟ 2. چه عواملی در دگرگونی ایجادشده مؤثر بوده است؟ این پژوهش به‌روش توصیفی-تحلیلی انجام‌شده، روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و مشاهده مستقیم نگاره‌هاست و روش تجزیه‌وتحلیل هم کیفی است. این مطالعه نشان داد نوعی دگرگونی در نظام جاگذاری پیکره زن از کتاب‌آرایی‌ها به تک‌برگی‌ها رخ‌داده و این تحول در راستای حضور پُررنگ‌تر و بااهمیت‌تر پیکره زن در تک‌برگی‌هاست. در کتاب‌آرایی‌ها متن ادبی عامل تعیین‌کنندۀ حضور و چگونگی حضور پیکره زن در ترکیب‌بندی‌هاست. ازاین‌رو، متناسب با متن ادبی یا بخشی از روایت که نگاره تصویرگر آن است، پیکره زن در چهار وضعیت «پیکره اصلی»، «پیکره مکمل»، «پیکره فرعی» و «پیکره پس‌زمینه یا سیاهی‌لشکر» تصویر شده است. در تک‌برگی‌های آغازین، پیکره زن حضور جدی ندارد و عموماً جنس مرد تصویر شده است، ولی در دورة صفوی پیکره زن به دو صورت زوج عشاق و تک پیکره نگاری رواج یافت. ساختار مرکزگریز در تصاویر زوج عشاق، پیکره زن و مرد را به یک درجه و اهمیتِ تجسمی ارائه می‌دهد و قرارگیری هر دو در نقاط پر تأکید قاب، نشان از برابری هر دو جنس دارد. در تک‌پیکره‌نگاری‌ها از جنس زن که مهم‌ترین تحول در این زمینه محسوب می‌شود، پیکره زن یگانه عنصر تجسمی در صفحه است و پیکره او به نقطة تمرکز اثر تبدیل می‌شود. احتمالاً این دگرگونی و حضور پُررنگ و گسترده پیکره زن در تک‌برگی‌ها، به‌ویژه در مکتب اصفهان، به سبب دو عامل موازی بوده است. عامل اول، هنری و زیبایی‌شناسی است و به دلیل تغییری است که در قالب یا گونة هنری رخ‌داده است. در تک‌برگی‌ها به دلیل عدم استفاده از منطق تعدّد پیکره‌ها و حذف پیکره‌های متفرقه، با ترسیم کردن پیکره زن در این قالب هنری، خواه‌ناخواه بر پیکره او تأکید تجسمی بیشتری می‌شود. عامل دوم، اجتماعی است که با ذائقه هنری حامیان جدید هنری مرتبط است. نگاره‌های تک‌برگی از وظیفه مصور کردن متون ادبی رهاشده و به تبعیت از شرایط زمانه، تحت تأثیر سلیقه و خواست حامیان قرار گرفتند. اعمال سلیقه آن‌ها در تک‌برگی‌ها که گاهی با تمایلات لذت‌جویانه همراه بود، زمینه‌ساز حضور متفاوت پیکره زن در تک‌برگی‌ها شد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| نقاشی ایرانی؛ کتاب‌آرایی؛ تک‌برگی؛ پیکره زن؛ ساختار تجسمی | ||
| مراجع | ||
|
آژند، یعقوب. (1385). مکتب نگارگری اصفهان. تهران: فرهنگستان هنر.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله. (1385). «رضا عباسی: نقاش توجیه‌گر چهره زمان». از مجموعه مقالات نگارگری مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، 11-23.
اتینگهاوزن، ریچارد. (1386). «گرایش‌های سبک‌شناختی در دوره شاه‌عباس»، در اصفهان در مطالعات ایرانی. به کوشش رناتا هولود، ترجمه محمدتقی فرامرزی، ج 2، تهران: فرهنگستان هنر.
احمدیان، مهرداد. (1385). «مفهوم فضای اتمیستی در آثار رضا عباسی، پایه‌گذار مکتب نقاشی اصفهان»، از مجموعه مقالات نگارگری مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، 35-74.
افشار مهاجر، کامران و بهشتی، طیبه. (1394). «گواه نظام شبکه‌ای در ترکیب‌بندی نگاره‌های نسخه خطی شاهنامه بایسنقری»، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 20(4)، 39-47.
افشار مهاجر، کامران و بهشتی، طیبه. (1394). «چگونگی روند ترکیب‌بندی در نگاره‌های ایرانی»، آینه میراث، 13 (2)، 9-32.
بارونیان، حسن. (1387). شخصیت‌پردازی در داستان‌های کوتاه دفاع مقدس، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.
برتلس، یوگنی. (1350). نظامی شاعر بزرگ آذربایجان. (ترجمه حسین محمدزاده صدیق). تهران: پیوند.
بهارستانی، علی و اقتصاد، مصطفی. (1401). «ملکه سبأ، الگویی باهوش و مؤمن»، عرشیان فارس، 1 (1)، 46-57.
پاکباز، رویین. (1390)، نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
پناهی، نعمت‌الله. (1384). «شخصیت شیرین در منظومه خسرو و شیرین نظامی»، نامه پارسی، 10 (4)، 33-55.
جوانی، اصغر، نیکونژاد، محبوبه و شریعتی، بهاره. (1392). «بررسی مضامین رویارویی مقدسین و بشارت در معراج نامه تیموری و آثار فرا آنجلیکو»، نگره، 28(8)، 59-67.
حسنوند، محمدکاظم، رهنورد، زهرا و شیروی، الهام. (1385). «مطالعه نمادها و نشانه‌های مشترک تصویری و ادبی در نگارگری سنتی ایران»، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 27(27)، 105-116.
حسینی، مریم. (1385). «آرمان‌شهر زنان»، پژوهش زنان، 4 (3)، 117-131.
حسینی‌راد، عبدالمجید. (1385). شاهکارهای نگارگری ایران. تهران: موزه هنرهای معاصر.
خزایی، محمد. (1398). هنر طراحی ایرانی اسلامی. تهران: سمت.
خزایی، محمد. (1370). علل رکود نگارگری اسلامی ایران بعد از رضا عباسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته ارتباط تصویری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس.
خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی. (1393). سه مثنوی خواجوی کرمانی. تهران: فرهنگستان هنر.
خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی. (1370). همای و همایون، به تصحیح کمال عینی، تهران: علمی و فرهنگی.
رابینسن، بزیل ویلیام. (1376). هنر نگارگری ایران. ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
رهنورد، زهرا. (1386). «تصویر زن در آثار رضا عباسی»، از مجموعه مقالات نگارگری: گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، 77-105.
زارعی فارسانی، احسان و قاسمی اشکفتکی، مریم. (1398). «ترکیب‌بندی در نگارگری ایرانی با تأکید بر مضمون و اصول سنت‌های تصویری»، جلوه هنر، 11(2)، 21-42.
زارعی فارسانی، احسان و قاسمی اشکفتکی، مریم. (1396). ساختار منحنی نگاره‌های ایرانی بر زمینه‌های معمارانه، پژوهش در هنر و علوم انسانی، 6(4)، 82-73.
شه‌کلاهی، فاطمه و افهمی، رضا. (1401). «بررسی تحلیلی تأثیرپذیری نگاره‌های رضا عباسی از نگاره‌های کمال‌الدین بهزاد»، نگره، 62 (18)، 5-17.
بلخاری قهی، حسن و کشاورز افشار، مهدی. (1400). «بازتاب تن کامگی زنانه در عصر صفوی در نقاشی‌های مکتب اصفهان»، زن در فرهنگ و هنر، 13 (3)، 365-387.
طهماسبی، فریدون. (1388). «بررسی شخصیت نوشابه، شیر زن ایرانی در اسکندرنامه نظامی»، کتاب ماه ادبیات، 34 (148)، 68-73.
عباچی، معصومه، فهیمی‌فر، اصغر و طاووسی، محمود. (1396). «بررسی تطبیقی نگاره‌هایی از کهن‌ترین شاهنامه جهان با شاهنامه‌های مکتب شیراز اینجو»، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 22(4)، 63-74.
علیزاده بیرجندی، زهرا و حمیدی، سمیه. (1400). «بررسی سیر تطور بدن نمادین سلطان در نظام پادشاهی ایران»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 28(15)، 207-230.
فدایی، فرزانه. (1395). «تحلیل هندسه پنهان در نقاشی ایرانی»، همایش شرق‌شناسی، فردوسی و فرهنگ و ادب پارسی.
فریه، ر. دبلیو. (1374). هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران: فرزان روز.
قاضی‌زاده، خشایار. (1382). «هندسه پنهان در نگاره‌های کمال‌الدین بهزاد»، خیال، (6)، 4-29.
قاضی‌زاده، خشایار. (1382). «بررسی عنصر وحدت در نظام ترکیب‌بندی نگاره بنای کاخ خورنق کمال‌الدین بهزاد»، از مجموعه مقالات همایش بین‌المللی کمال‌الدین بهزاد، تهران: فرهنگستان هنر، 299-316.
کاموس، مهدی. (1377). «کارکرد شخصیت‌های فرعی در جهان داستان»، ادبیات داستانی، 48، 56-62.
کمالی دولت‌آبادی، رسول. (1396). بازخوانی عرفانی مبانی هنرهای تجسمی. تهران: سوره مهر.
کنبی، شیلا. (1389). رضا عباسی: اصلاح‌گر سرکش. (ترجمه یعقوب آژند). تهران: فرهنگستان هنر.
گروبه، ارنست. (1374). نقاشی در هنرهای ایران. (ترجمه پرویز مرزبان). تهران: فرزان روز.
نظامی گنجوی، جمال‌الدین ابو محمد الیاس. (1365). شرف نامه. (تصحیح و شرح بهروز ثروتیان). تهران: توس.
ولش، آنتونی. (1386). «نقاشی و حمایت از آن در سلطنت شاه‌عباس اول»، در اصفهان در مطالعات ایرانی. به کوشش رناتا هولود، ترجمه محمدتقی فرامرزی، ج 2، تهران: فرهنگستان هنر.
Bahari, E. (1997). Bihzad, Master of Persian painting. foreword by Annemarie Schimmel, London: I. B. Tauris Colt Victoria House.
Sims, E., (2002). Peerless Image; Persian painting and its sources. New Haven and London, Yale University Press. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 443 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 375 |
||