واکاوی ساختار نگاره به بند کشیدن ضحاک در شاهنامه بایسنقری و طهماسبی با تکیهبر نظریۀ ولادمیر پراپ | ||
فصلنامه نگره | ||
دوره 19، شماره 70، تیر 1403، صفحه 93-107 اصل مقاله (1.04 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
نویسندگان | ||
جواد امین خندقی1؛ محبوبه ذباح* 2 | ||
1استادیار گروه ادبیات نمایشی، موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران | ||
2دانشجوی ارشد پژوهش هنر، موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران | ||
چکیده | ||
از دوره ایلخانان نخستین نسخ مصور شاهنامه تولید شد و اشعار فردوسی زمینهای مناسب برای تصویرسازی قرار گرفت. دو نسخه نگاره «به بند کشیدن ضحاک» در شاهنامه بایسنقری و طهماسبی که به داستان ضحاک میپردازند، به دلیل داشتن تغییرات در بیان بصری دارای اهمیت هستند. با توجه به مفهوم دگرگونی در دیدگاه ساختارگرایی بهعنوان چارچوب نظری میتوان دگرگونیها را تحلیل و مقایسه کرده و سپس ژرفساخت داستان را آشکار ساخت. پژوهش حاضر باهدف آشکار کردن ژرفساخت داستان از طریق تحلیل و مقایسه دگرگونیهای تصویرسازی دونگاره با تکیهبر نظریه ولادمیر پراپ به این پرسش میپردازد که نگارگران چگونه داستان به بند کشیدن ضحاک در شاهنامه فردوسی را به تصویر کشیدهاند؟ این پژوهش توصیفی – تحلیلی است و گردآوری اطلاعات با استفاده از روش کتابخانهای، ابزار فیشبرداری و مشاهده صورت گرفته است. شیوۀ تحلیل در این پژوهش، کیفی و از رویکرد ساختارگرایی با تکیهبر نظریه ولادمیر پراپ استفادهشده است. نتایج پژوهش نشان داد هر دونگاره در تطبیق با شاهنامه فردوسی دچار دگرگونی ساختاری هستند. در این امر، دلایلی همچون متأثر شدن از هنجارهای سیاسی، نظامی، اجتماعی و مذهبی همچون شرایط ایدئولوژیک حاکم بر زمانه و زمینه و اعتقادات شخصی پادشاهان بهعنوان سفارشدهندگان و مکاتب حاکم بر نگارگری (مکتب هرات در شاهنامه بایسنقری و مکتب تبریز در شاهنامه طهماسبی) مؤثر بودهاند. همچنین سبک شخصی دو نگارگر در نمایش ویژگیهای صوری و محتوایی، سبب برداشت متفاوت از اصل داستان فردوسی شده است. این موضوع بیانگر نوعی دگرگونی ساختاری در عوامل بیرونی و درونی همانند تغییر شخصیت منفور ضحاک به شخصیتی مظلوم و قابلترحم در هر دونگاره و یا حتی جانشینی شخصیت بایسنقر میرزا بهجای شخصیت فریدون در نگاره نسخه بایسنقری و شاهطهماسب بهجای شخصیت فریدون و همچنین تبدیل فضای رزم داستان به فضای بزم و خاصیت چند زمانی در نگاره نسخه طهماسبی شده است. | ||
کلیدواژهها | ||
به بند کشیدن ضحاک؛ شاهنامه بایسنقری؛ شاهنامه طهماسبی؛ ساختارگرایی؛ ولادیمیر پراپ | ||
مراجع | ||
اسکولز، رابرت،1380، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: آگاه.
اشرفی، مقدمه، 1367، همگامی نقاشی با ادبیات در ایران، ترجمه رویین پاکباز، تهران، نگاه.
اورنگ، مراد، 1344، امشاسپندان، تهران، رنگین.
آژند، یعقوب، 1384، سیمای سلطان محمد نقاش، تهران، فرهنگستان هنر.
آموزگار، ژاله، 1380، تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
بنی اسدی، محمدعلی، بررسی نگارههای مرتبط با داستان ضحاک در شاهنامه طهماسبی از منظر تصویرسازی، نگره، شماره 32، 1393، ص4-26.
بیکمرادی، نرگس، بررسی تطبیقی فرم و رنگ در دونگاره به بند کشیدن ضحاک در شاهنامه بایسنقری و شاهنامه طهماسبی، هنر، شماره 77، 1387، ص242-260.
بینام، 1376، مرقع شاهنامه طهماسبی، تهران، یساولی.
پاکباز، رویین، 1379، نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز، تهران، نارستان.
پراپ، ولادمیر یاکوولیویج، 1369، ریختشناسی قصه پریان، ترجمه مدیا کاشیگر، تهران: روز.
پرنیان، موسی، بهمنی، شهرزاد، بررسی و تحلیل نمادهای بخش اساطیری شاهنامه، متنشناسی ادب فارسی، شماره 19، 1391، ص25-46.
حسینی، سیدرضا، ذکاوت، سحر، مطالعۀ تطبیقی رابطه متن و تصویر در نگاره صحنه بهدار آویختن ضحاک در شاهنامه بایسنقری، ابراهیم سلطان و طهماسبی، نگارینه هنر اسلامی، شماره 19، 1399، ص153-171.
رامین، علی، 1399، مبانی جامعهشناسی هنر، تهران، نی.
فردوسی، ابوالقاسم، 1350، شاهنامه فردوسی (از روی نسخه خطی بایسنقری)، تهران، شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
فردوسی، ابوالقاسم، 1389، شاهنامه فردوسی (بر اساس نسخه نهجلدی چاپ مسکو)، زیر نظر امین توکلی، تهران، نشر خانه فرهنگ و هنر گویا.
کنبی، شیلا، 1387، نقاشی ایرانی، ترجمه مهدی حسینی، تهران، دانشگاه هنر.
گرگین، بهرام، 1398، داستانهای شاهنامه، تهران، هیرمند.
موسوی لر، اشرف السادات، مصباح، گیتا، تحلیل روایت در نگاره مرگ ضحاک بر اساس الگوی کنشی گریماس، هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، شماره 45، 1390، ص23-34.
مهین فر، سیاره، 1384، اسطوره - حماسه ضحاک و فریدون، تهران، قصه.
نامور مطلق، بهمن، اسدالهی، الله شکر، 1393، نقد تکوینی در ادبیات و هنر، تهران، علمی و فرهنگی.
نامور مطلق، بهمن، ضحاک در زندان طبیعت: بررسی نشانه شناختی غار – زندان در ادبیات و نگارگری، کتاب ماه هنر، شماره 83 و 84، 1384، ص16-24.
Broekman, J. M., 2012, Structuralism: Moscow-Prague-Paris, Dordrecht, Springer Netherlands.
Daʿadli, Tawfiq, 2019, Esoteric Images: Decoding the Late Herat School of Painting, Leiden, Brill.
Dosse, François, 1997, History of Structuralism: The Rising Sign, 1945-1966, Minneapolis, University of Minnesota Press.
Loukonin, Vladimir, Ivanov, Anatoli, 2014, Persian Miniatures, New York, Parkstone International.
Saussure, Ferdinand de, 1974, Course in General Linguistics, trans. W. Baskin, Chicago, Open Court.
Stephenson, Mojdeh B., 1983, Persian Miniature Designs, Keene, Stemmer House.
Sturrock, John, 2008, Structuralism, New York, Wiley. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 598 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 60 |