تحلیل ویژگیهای بصری دیوارنگاره‌های سقف بقعه سید رکن الدین بر اساس رویکرد آیکونولوژی | ||
| فصلنامه نگره | ||
| دوره 19، شماره 69، فروردین 1403، صفحه 23-37 اصل مقاله (1.7 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22070/negareh.2022.15770.2967 | ||
| نویسندگان | ||
| زینب صمدنژادآذر1؛ فرنوش شمیلی* 2؛ یاسر حمزوی3 | ||
| 1کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر اسلامی تبریز | ||
| 2استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز | ||
| 3دانشیار و عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ بناها و بافت‌‌های تاریخی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تهران | ||
| چکیده | ||
| نظام حاکم و اساسی در یک معماری دینی وجود عنصر گنبد است که در ادوار مختلف به شیوه‌های گوناگون ساخته شده است که گاهی ساده و گاهی با نقوش گیاهی و هندسه‌ی خاصی زینت یافته‌اند. معمولاً ساختار بناهای مذهبی و آرایه‌های به کار رفته در آن از ویژگیهای منحصر به فردی برخوردار بوده و نماینده دوره‌ی تاریخی و مکتب همان عصر هستند و میتوان نقشمایههای بکار رفته در آرایه‌های معماری را حامل پیام دانست. «بقعه سید رکن الدین» واقع در شهر یزد از بناهای مذهبی برجای مانده از دوره آل مظفر است که آرایه‌های بکار رفته در آن بنا بر بسیاری از آثار معماری منطقه‌ی مذکور تأثیرگذارده است. پژوهش حاضر با رویکردی متفاوت از شیوه‌های مرسوم مطالعه آرایه‌های معماری، به واکاوی لایه‌های گوناگون نقشمایههای بکار رفته در دیوارنگاره‌های سقف گبند بقعه سید رکن الدین می‌پردازد و هدف آن، شناخت تحولات فرهنگی و سیاسی دوره آل مظفر در شهر یزد بر اساس مطالعه پیوند میان فرم و معنی در این اثر است. برای نیل به این هدف از روش شمایل شناسی اروین پانوفسکی بهره بردیم تا به این سوالات پاسخ دهیم: 1- نقشمایههای سقف گنبد بقعه سیدرکن الدین حاوی چه مضامینی است؟ 2- از خوانش شمایل شناسانه این نقشمایهها چه مفاهیمی دریافت می شود؟روش تحقیق در این پژوهش کیفی به شیوه‌ی توصیفی-تحلیلی است که به روش اروین پانوفسکی با رویکرد شمایل شناسانه در سه مرحله تحلیل می‌شود. گردآوری اطلاعات بصورت کتابخانه‌ای و تصاویر پروژه به صورت میدانی جمع‌آوری شده است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است. نتایج مطالعات نشان داد: در سقف گنبد این بقعه از آرایه‌های گیاهی، نوشتاری، هندسی به رنگ‌های آبی لاجوردی، قرمز شنگرف و سبز بهره برده شده است. نقوش شمسه، ستاره و تقسیمات بکار رفته بر اساس اعداد پنج و شش و هفت و دوازده‌گانه به عنوان زیرساخت نقشمایههای زیر گنبد طراحی شده است؛ موضوعات و مفاهیم مرتبط با نقشمایههای بکار رفته بر اساس منابع دسته بندی شد؛ بر این اساس موضوع نقوش بکار رفته شامل: توحید و احدیت خداوند، پیامبر(ص)، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، عدالت، دوازده امام شیعیان، هفت سبع سماوات، قداست عدد پنج در اسلام (پنج رکن ایمان، پنج نماز یومیه، پنج تن آل عبا)، حقانیت، اشراق، باروری و اقتدار و شکوه شناسایی شد؛ در مرحله سوم بر اساس تفسیر شمایل شناسانه پیوند میان نقش و طرح متاثر از رویکرد مذهبی- اجتماعی شهر یزد در دوره ساخت بنا و بینش اسلامی بانیان بنا با تاکید بر شیعه اثنی عشری، بیان شد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| معماری اسلامی؛ بقعه سید رکن الدین؛ دیوارنگاره؛ ویژگیهای بصری؛ شمایل شناسی | ||
| مراجع | ||
|
افشارمنش، منصوره(1395)، معرفی و تحلیل نقاشی‌های سقفی بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس‌الدین، استاد راهنما: سمیه امیدواری، دانشکده هنر اردکان، دانشگاه علم هنر واحد جهاد دانشگاهی
الوندیان، الهه(1391)، آرایه‌های تزیینی بقعه سید رکن الدین (مدرسه رکنیه) یزد، نشریه مطالعات هنراسلامی، ش17، صص45-60.
امیرحسینی، مرتضی(1387)، رموز نهفته در نگارگری، تهران: نشر کتاب آبان.
آژند،یعقوب(1388). اصل ختایی در کتاب آرایی ایران. فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره ده، بهار ، ص 17-29
بلخاری قهی، حسن(1384)، جایگاه کیهان شناختی دایره و مربع در معماری مقدس (اسلامی).هنرهای زیبا. شماره 24 ، اسفند 1384
بلخاری قهی، حسن(1393). در باب نظریه محاکات: نظریه هنر در فلسفه یونانی و حمکت اسلامی.تهران: هرمس.
بلخاری قهی، حسن(1396)، هندسه‌ی خیال و زیبائی، تهران: نشر فرهنگسرای هنر
بورکهارت، تیتوس(1376)، ارزش‌های جاویدان هنراسلامی، ترجمه: سید حسین نصر، تهران: دفتر حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
بورکهارت، تیتوس(1376)، هنر مقدس(اصول‌ها و روش‌ها). ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
بیابان‌پور، مجتبی. خاری آرانی، مجید(1396)، بررسی مفهوم سبع سموات در قرآن با تأکید بر آراء علامه طباطبائی و شیخ طنطاوی، نشریه‌ی اندیشه‌ی علامه طباطبائی، سال4، ش6، صص53-80
بیادار، هنگامه و توفیقی، پیوند.(1393) نمادشناسی محراب در عرفان و هنر اسلامی. مطالعات معنوی. شماره 11 و 12. 153-173
بیروتی, شهره, گودرزپروری, پرناز, باقری گرمارودی, امیر, حاتم, غلامعلی. (1400). تحلیل نماد پرنده در سکه‌های دوره ایلخانی از منظر گفتمان مذهب بر اساس الگوی اروین پانوفسکی. هنر اسلامی, 18(43)
جابز، گرترود(1395)، "فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور"، ترجمه: محمدرضا بقاپور، تهران: نشر اختران
جعفری،جعفر بن محمد بن حسن(قرن 9 ه.ق)
جلالی میلانی, سمیه,و دیگران. (1399). سنجش امکان بهره‌گیری از روش اروین پانوفسکی در خوانش نماهای خانه‌های تاریخی ایران. باغ نظر .شماره 17
حمزوی، یاسر و دیگران(1393). طلاکاری آرایه‌های گچی قالبی در بقعه سید رکن الدین یزد. نخستین همایش ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستان سنجی و مرمت میراث فرهنگی. تبریز:دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
حمزوی، یاسر و وطندوست، رسول(1392). مطالعه و بررسی فنی لایه‌های دیوارنگاره سقف گنبد بقعه سید رکن الدین یزد. دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره سیزدهم، صص 111-124.
حمزوی، یاسر.( 1388).پروژه حفاظت و مرمت نقاشی‌های تزیینی و تزیینات گچی بخشی از سقف گنبد بقعه سید رکن الدین. یزد: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، معاونت میراث فرهنگی
حمزوی،یاسر. وطندوست، رسول. احمدی، حسین(1395) بررسی و شناخت ماهیت دیوارنگاره‌های بوم پارچه به عنوان شیوه ای خاص از آرایه‌های معماری اسلامی ایران/ فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی /شماره13. صص 148-130.
حیات نوسعید، ریحانه(1395). مطالعه انواع نقوش اسلیمی در هنر تذهیب دوره صفوی پروژه عملی: کاربرد نقوش اسلیمی در طراحی جواهرات امروزی. راهنما: اسکندرپورخرمی، پرویز.کارشناسی ارشد. تربیت مدرس.
خسروبیگی، هوشنگ و صادقی فرد، مژگان.(1397)بررسی بنیانهای مشروعیت حکومت آل مظفر(713-795ه.ق ). نشریه مطالعات تاریخ اسلام. سال دهم. شماره 39. زمستان 1397
السعید، عصام و پارلمان، عایشه(1377). نقاشی‌های هندسی در هنر اسلامی. مترجم مسعود رجب نیا. تهران: سروش.
شایسته‌فر، مهرناز. کاویان، ندا(1396)، مجموعه مقالات جایگاه نقش‌های تزئینی در کیفیت بصری هنراسلامی، تهران: نشر مطالعات هنراسلامی.
شکفته، عاطفه و صالحی کاخکی، احمد(1393). شیوه اجرایی و سیر تحولات نقشمایهها گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری. فصلنامه علمی پژوهشی نگره. شماره سی ام. (تابستان1393). 63-81.
شلومو، ژان لوک(1394). نظریه‌های هنر:فلسفه،نقد و تاریخ هنر از زمان افلاطون تا روزگار ما. ترجمه مصطفی گودرزی. تهران: نشر ساقی
شوالیه، ژان. گرابران، آلن(1388)"فرهنگ نمادها"، 4جلد، ترجمه: سودابه فضائلی، تهران: جیحون
شیخ الحکمایی، محمدعلی و دیگران(1400).تاثیر اعتقادات دینی ایلخانان بر تغییرات بناهای مذهبی قرون 7و 8 هجری قمری. فصلنامه علمی مرمت و معماری ایران. سال یازدهم. شماره بیست و ششم. تابستان 1400
شیمل، آنه ماری(1388)، راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، قم: نشر ادیان و مذاهب.
صمدنژادآذر،زینب(1399)مطالعه تطبیقی ویژگیهای فنی و بصری آرایه‌های گچی گنبد سلطانیه و دو بنای دوره آل مظفر در یزد(بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین)، استاد راهنما فرنوش شمیلی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
فرهمند بروجنی، حمید. اصفهانی، عباس. شیشه‌بری، طاهره(1391)، شناخت مواد و فنون دیوارنگاری پنج بنای دوره ایلخانی شهر یزد، نشریه مرمت و معماری ایران، شماره4. صص97-111.
فرهنگ‌پور، یاسمین(1399) چگونگی به کارگیری شمایل نگاری و شمایل شناسی در نقد اثر بر پایه نظریه پانوفسکی (مطالعه موردی: مکالمه مقدس پیئِرو دِلّا فرانچسکا)، فردوس هنر سال اول زمستان 1399 شماره 3
فلامکی، محمد منصور(1381). ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران: موسسه علمی فرهنگی فضا
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. 1392. زرافشان (فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی در شعر فارسی). تهران: فرهنگ معاصر.
کاتب یزدی، احمد بن حسین بن علی(قرن نهم).تاریخ جدید یزد،به کوشش ایرج افشار(1338)تهران:بنگاه نشر و ترجمه کتاب
کریچلو، کیت(1389)، تحلیل مضامین جهان‌شناختی نقوش اسلامی، ترجمه: سید حسن اذکار، تهران: نشر حکمت.
کشمیرشکن، حمید(1396). درآمدی بر نظریه و اندیشه‌ی انتقادی در تاریخ هنر.تهران: نشر چشمه
کشمیری، مریم(1396)، "تذهیب در ایران"، تاریخچه نقوش و اصطلاحات، تهران: سمت.
کیانمهر، قباد. خزائی، محمد(1385)، مفاهیم و بیان عددی در هنر گره‌چینی صفوی، نشریه کتاب ماه هنر، شماره91-92.
مثقالی‌فروش، فیروزه(1392)، مقایسه تطبیقی طرح ونقش بقعه سید رکن الدین و سید شمس الدین یزد(دوره آل مظفر)، استاد راهنما: سید حسن سلطانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد.
مستوفی بافقی، محمد مفید.(قرن یازدهم) جامع مفیدی. بکوشش ایرج افشار. 1340.
مشبکی اصفهانی، علیرضا. صفایی، نرگس(1395)، سیر پیدایش نقوش گیاهی در هنر صدر اسلام(بارویکرد ویژه به نقوش اسلیمی و ختایی، نگارینه(هنر اسلامی): دوره 3 شماره 10، تابستان 1395، ص 32-40.
مکی‌نژاد،مهدی(1396). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی:نقشمایهها معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
نصر، سید حسین(1366)، علم در اسلامی، ترجمه: احمد آرام، تهران: سروش.
نصری، امیر(1392).خوانش تصویر از دیدگاه اروین پانوفسکی. فصلنامه کیمیای هنر، پیاپی 6 (بهار 1392)
نورآقائی، آرش. (1387)، عدد، نماد، اسطوره، تهران: نشر افکار
ویلبر، دونالد(1365). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمه‌ی عبدالله فریار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Ansari,H.and S,Schmidtke, “The Shi’i Reception of Mutazilism II: Twelver Shiis, in The Oxford Handbook of Islamic Theology. Ed.Sabine Schmidtke, Oxford University press, 2016, 196-204
Dies Paul, (1952), le symbolisme dans la mythologie grecque, preface de G. bachelard, Paris,
Harris Susanna, Cecilie Brons, Marta Zuchowska(2022), Textiles in Ancient Mediterranean Iconography, Oxbow Books, United kingdom 2022
Rajabi,F & Khosravi, M. (2019). Formation of Geometric Patterns in the Architectural Decoration: An Investigation on the Ilkhanid’s Period. Journal of History Culture and Art Research 8(3):330-350
Trilling James, (2001), “the language of ornament (word of art). London: Thames & Hudson. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 630 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 588 |
||